Kinh tế Việt Nam khi gia nhập các hiệp định thương mại tự do thế hệ mới

Trong những năm gần đây, Việt Nam đẩy mạnh mở cửa, hội nhập kinh tế thế giới, tích cực tham gia vào mạng lưới FTA thế hệ mới. Theo đó, tính đến năm 2022, Việt Nam đã tham gia và đang đàm phán 17 FTA, trong đó có 15 hiệp định đã có hiệu lực và đang thực thi cam kết, 02 hiệp định đang đàm phán. Điều đó đã góp phần không nhỏ giúp Việt Nam đạt được nhiều thành tựu quan trọng về phát triển kinh tế, mở rộng thị trường xuất khẩu, củng cố thị trường truyền thống, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp Việt Nam có cơ hội tham gia vào các thị trường tiềm năng trên thế giới, cũng như giúp cho người tiêu dùng Việt Nam có thể tiếp cận được nguồn hàng phong phú, chất lượng với giá cả hợp lí…

Thuật ngữ “Hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới” được sử dụng để chỉ các FTA với những cam kết sâu rộng và toàn diện, bao hàm những cam kết về tự do thương mại hàng hóa và dịch vụ như các “FTA truyền thống”; mức độ cam kết sâu nhất (cắt giảm thuế gần như về 0%, có thể có lộ trình); có cơ chế thực thi chặt chẽ và hơn thế, nó bao hàm cả những lĩnh vực được coi là “phi truyền thống” như: Lao động, môi trường, doanh nghiệp nhà nước, mua sắm chính phủ, minh bạch hóa, cơ chế giải quyết tranh chấp về đầu tư…

Việt Nam hiện nay đã tham gia một số FTA thế hệ mới, trong đó nổi bật là Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP) và Hiệp định thương mại tự do giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EU) – EVFTA.

Trong 3 năm gần đây, Việt Nam được xếp là 1 trong 20 quốc gia có quy mô thương mại quốc tế lớn nhất thế giới, với tốc độ tăng trưởng cao (khoảng 12,5% trở lên) và liên tục có kết quả xuất siêu, 10 tháng đầu năm 2023 xuất siêu 24,6 tỷ USD.

Để có được kết quả như vậy, Chính phủ, các Bộ, ngành, địa phương có liên quan đã đẩy mạnh các hoạt động đàm phán song phương, đa phương, tập trung vào các thị trường trọng điểm, nhiều tiềm năng. Tính đến nay, bên cạnh việc tham gia thực thi nhiều Hiệp định FTA với độ phủ rộng gần 60 quốc gia và vùng lãnh thổ, trong đó hầu hết là những nền kinh tế lớn trên thế giới, Việt Nam cũng đang tiếp tục đàm phán FTA với Hiệp hội mậu dịch tự do châu Âu (EFTA, bao gồm 4 nước: Thụy Sỹ, Na Uy, Ai-len, Liechtenstein), Cộng đồng thị trường Nam Mỹ (MECOSUR), UAE và Canada ; đồng thời, tiếp tục nghiên cứu khả thi việc đàm phán, ký kết các thỏa thuận thương mại, ưu đãi thương mại với một số đối tác mới có tiềm năng, các đối tác có nền kinh tế bổ trợ với Việt Nam và những đối tác có tiềm lực về khoa học công nghệ để tiến tới đàm phán FTA trong thời gian tới.

Tuy nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, việc gia nhập các FTA thế hệ mới cũng đem lại cho nền kinh tế Việt Nam không ít thách thức, buộc phải đối mặt và vượt qua để phát triển, bắt kịp với xu thế hội nhập của thế giới.

1. Kinh tế Việt Nam khi gia nhập các FTA thế hệ mới

Hiện nay, với xu hướng phát triển ngày càng hiện đại, các phương thức giao dịch, dịch vụ thương mại mới cũng không ngừng ra đời. Theo đó, các hoạt động đầu tư, hợp tác kinh doanh, chuyển giao công nghệ… giữa các quốc gia, nhà sản xuất, đầu tư cũng được tích cực đẩy mạnh. Tình hình này dẫn đến thỏa thuận hợp tác giữa các quốc gia cũng ngày càng phát triển và mở rộng. Trước đây, các FTA truyền thống chỉ cơ bản là một thỏa thuận giữa hai hay nhiều quốc gia hoặc vùng, lãnh thổ nhằm mục đích tự do hóa thương mại về một hoặc một số nhóm mặt hàng bằng việc cắt giảm thuế quan, có các quy định tạo thuận lợi cho trao đổi hàng hóa, dịch vụ và đầu tư giữa các thành viên, bên cạnh việc tiếp tục duy trì chế độ thuế quan độc lập với hàng nhập khẩu từ các quốc gia bên ngoài FTA.

Hiện nay, với xu hướng hội nhập quốc tế, các FTA thế hệ mới đã có sự mở rộng và toàn diện hơn trong nhiều lĩnh vực hoạt động đầu tư, mua sắm công, chính sách cạnh tranh, các biện pháp phi thuế quan, thương mại dịch vụ, quyền sở hữu trí tuệ, cơ chế giải quyết tranh chấp, lao động, môi trường, thậm chí còn gắn với những vấn đề dân chủ, nhân quyền hay chống khủng bố3... Khi có hiệu lực, các FTA thế hệ mới này sẽ tác động mạnh mẽ tới thể chế của các bên liên quan. Việc gia nhập các FTA thế hệ mới sẽ có nhiều lợi thế và tạo thuận lợi rõ rệt cho sự phát triển của các doanh nghiệp Việt Nam trên thị trường thế giới do các FTA thế hệ mới xóa bỏ phần lớn thuế quan cho hàng hóa của các quốc gia thành viên với mức cam kết sâu nhất là cắt giảm thuế gần như về 0% và có thể áp dụng với hầu hết các dòng thuế. Đặc biệt là với FTA lớn như FTA giữa Việt Nam và Liên minh châu Âu (EVFTA), Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP)… trong đó có các đối tác đặc biệt lớn của Việt Nam như Liên minh châu Âu (EU), Hoa Kỳ, Nhật Bản… Đây chính là cơ hội lớn cho các sản phẩm hàng hóa của Việt Nam có thể tăng khả năng cạnh tranh về giá trên thị trường thế giới, đưa sản phẩm Việt Nam đến với thế giới, tạo lợi thế cho các doanh nghiệp Việt Nam có thể bước vào sân chơi quốc tế, từ đó góp phần thúc đẩy nền kinh tế phát triển. 

Trước tình hình nền kinh tế toàn cầu đang bị ảnh hưởng nặng nề bởi các cuộc chiến thương mại, mâu thuẫn giữa các nước lớn và cuộc xung đột giữa Nga và Ukraine đã tác động trực tiếp làm suy giảm tăng trưởng kinh tế toàn cầu và gây ra sự gia tăng trong chủ nghĩa bảo hộ thương mại, ảnh hưởng xấu đến nền kinh tế mở của Việt Nam. Bên cạnh đó, nền kinh tế thế giới cũng đang phải gánh chịu các tác động mạnh mẽ của đại dịch Covid-19. Diễn biến hết sức phức tạp của đại dịch Covid-19 đã làm gián đoạn các hoạt động kinh tế - xã hội của hầu hết các quốc gia trên thế giới, đẩy nền kinh tế thế giới trước bờ vực suy thoái nghiêm trọng, tốc độ tăng trưởng của các quốc gia đều giảm sâu, hàng loạt các doanh nghiệp phá sản, kiệt quệ. Tuy nhiên, đứng trước những tác động khủng hoảng đó, nền kinh tế Việt Nam là một trong nhóm nhỏ các nền kinh tế vẫn thành công trong việc duy trì mức tăng trưởng dương. Để đạt được điều đó, phần lớn nhờ vào xu hướng hội nhập kinh tế quốc tế, tích cực tham gia vào các FTA thế hệ mới. Năm 2020, xuất khẩu đạt 281 tỉ USD, tăng 6,5% so với năm 2019, trong đó có phần đóng góp quan trọng của thương mại với các thị trường FTA mới kí kết; 15 FTA được thực thi cho phép hàng xuất khẩu của Việt Nam được hưởng thuế suất ưu đãi khi tiếp cận thị trường ở hơn 50 quốc gia, bao gồm hầu hết các đối tác thương mại lớn nhất, chiếm trên 70% tổng kim ngạch xuất khẩu. Việt Nam đã kí kết rất nhiều FTA với các quốc gia trên thế giới. Việt Nam cũng là quốc gia duy nhất có FTA với gần hết 10 nền kinh tế lớn nhất thế giới, ngoại trừ Mỹ, do Mỹ rút khỏi CPTPP và hiện nay giữa Việt Nam và Mỹ có kí Hiệp định Thương mại song phương (BTA) vào năm 2000. Tính đến năm 2022, Việt Nam đã có 15 FTA có hiệu lực gồm: Khu vực Mậu dịch Tự do ASEAN (AFTA); FTA ASEAN - Trung Quốc (ACFTA); FTA ASEAN - Hàn Quốc (AKFTA); Hiệp định Đối tác kinh tế toàn diện ASEAN - Nhật Bản (AJCEP); Hiệp định Đối tác Kinh tế Việt Nam - Nhật Bản (VJEPA); FTA ASEAN - Ấn Độ (AIFTA); FTA ASEAN - Australia - New Zealand (AANZFTA); FTA Việt Nam - Chile (VCFTA); FTA Việt Nam - Hàn Quốc (VKFTA); Hiệp định FTA Việt Nam - Liên minh Kinh tế Á Âu (VN - EAEU FTA); CPTPP; FTA ASEAN và Hồng Kông (Trung Quốc) (AHKFTA), EVFTA; FTA Việt Nam - Vương Quốc Anh (UKVFTA); FTA ASEAN, Trung Quốc, Hàn Quốc... (RCEP) và hiện đang đàm phán 02 FTA. Song song với việc đàm phán gia nhập WTO, thời gian trước năm 2010, Việt Nam đã kí kết FTA với các đối tác thương mại hàng đầu khu vực như: Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc… Theo đó, các FTA được kí kết trước năm 2010 đều dựa trên nguyên tắc của WTO đã được thiết lập từ trước, điều này không tạo ra được bước đột phá, mới mẻ, chưa phát huy hết sức mạnh của FTA.

Mặc dù cũng là FTA giữa các cường quốc, nhưng trước năm 2010, đa phần các FTA chỉ tập trung vào các đối tác khu vực châu Á, chưa mạnh dạn vươn tới các khu vực châu Âu và châu Mỹ. Trước thực tiễn đó nên khi bước vào giai đoạn 2010 - 2020, Việt Nam đã chủ trương xúc tiến đàm phán các FTA với các nền kinh tế hàng đầu thế giới như Mỹ, EU, Canada… nhằm hỗ trợ mục tiêu công nghiệp hóa của Việt Nam, giảm sự lệ thuộc thương mại vào một khu vực mà mở rộng ra toàn thế giới.

Sự thành công của nền kinh tế Việt Nam bắt đầu bước tiến vượt bậc khi tham gia vào CPTPP, EVFTA, đây được coi là các FTA thế hệ mới, phù hợp xu thế phát triển của thương mại hiện đại. Các FTA thế hệ mới này đã thực sự thiết lập lại những tiêu chuẩn và thông lệ thương mại quốc tế mới, được kì vọng cao là sẽ đem lại những động lực tăng trưởng cho thương mại giữa các quốc gia thành viên.

Tính mới ở các FTA này được thể hiện ở mức độ tự do hóa cao trong thương mại và đầu tư, mang tính cải cách, tiến bộ cao vượt ngoài khuôn khổ của WTO. Do đó, các hiệp định này ngoài việc đem đến cho Việt Nam nhiều cơ hội phát triển ở thị trường thế giới, đẩy mạnh phát triển kinh tế còn góp phần không nhỏ vào việc thúc đẩy tiến trình cải cách chính sách thương mại, các vấn đề về môi trường, đầu tư trong nước cho phù hợp với thông lệ thương mại quốc tế. 

2. Tác động tích cực đối với nền kinh tế Việt Nam

Việc ký kết và tham gia các FTA thế hệ mới sẽ có tác động lớn đến nền kinh tế Việt Nam thông qua việc mở rộng thị trường xuất nhập khẩu, theo đó, kim ngạch xuất nhập khẩu sang các nước đối tác sẽ tăng, củng cố thị trường truyền thống, khơi thông nhiều thị trường tiềm năng trên cơ sở thúc đẩy quan hệ với các đối tác chiến lược kinh tế quan trọng. Cụ thể:

• Thứ nhất, thúc đẩy hoạt động xuất khẩu: Tự do hóa thương mại nói chung và các FTA thế hệ mới nói riêng có tác động thúc đẩy hoạt động xuất khẩu. Những quy định trong các FTA này buộc nền kinh tế thành viên, trong đó có Việt Nam, phải tái cấu trúc, mở ra những thị trường mới và tạo sức hút về hàng hóa. Trong thời gian tới, khi việc thực hiện cắt giảm thuế quan theo các FTA bước vào giai đoạn cắt giảm sâu thì xuất khẩu của Việt Nam được kỳ vọng sẽ tiếp tục tăng trưởng mạnh do: (i) Sự nỗ lực của các bộ, ngành liên quan trong việc phấn đấu đạt được mục tiêu tăng trưởng xuất khẩu 7-8% mà Quốc hội đề ra; (ii) Khi thuế suất giảm, đặc biệt là đối với các mặt hàng nguyên vật liệu đầu vào cho sản xuất hàng xuất khẩu như: Nguyên phụ liệu dệt may, chất dẻo, ngô, cao su…; (iii) Hiệp định CPTPP và EVFTA đi vào thực thi sẽ là động lực cho xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian tới.
• Đặc biệt, với cam kết mở cửa thị trường trong EVFTA sẽ giúp mở rộng hơn nữa thị trường hàng xuất khẩu, nhất là những sản phẩm mà cả hai cùng có lợi thế như nông thủy sản, đồ gỗ, dệt may, giày dép… của Việt Nam, máy móc, thiết bị, ô tô, xe máy, đồ uống có cồn của EU. 
• Thứ hai, đối với sản xuất trong nước: Việc tham gia các FTA thế hệ mới sẽ khiến cho nhiều mặt hàng làm nguyên liệu đầu vào cho sản xuất trong nước có giá thấp hơn, do đó, chi phí sản xuất của các doanh nghiệp được cắt giảm, từ đó, giá cả hàng hóa sẽ cạnh tranh hơn so với hàng nhập khẩu, thúc đẩy sản xuất trong nước để xuất khẩu. Việc cắt giảm thuế quan sẽ khiến hàng hóa nhập khẩu từ các nước, đặc biệt là các nước EU vào Việt Nam sẽ nhiều hơn do giá thành rẻ, mẫu mã phong phú và đa dạng, tác động tích cực đến sản xuất trong nước.
• Thứ ba, đối với môi trường kinh doanh: Việc tham gia các FTA thế hệ mới như EVFTA, CPTPP về các vấn đề thể chế, chính sách pháp luật sau đường biên giới… sẽ tạo điều kiện và động lực cơ hội để thay đổi, cải thiện chính sách và pháp luật theo hướng minh bạch hơn, thuận lợi và phù hợp hơn với thông lệ quốc tế. Các FTA thế hệ mới sẽ giúp Việt Nam kiện toàn hơn bộ máy nhà nước, theo hướng đẩy mạnh cải cách hành chính, tăng cường trách nhiệm, kỷ cương kỷ luật của cán bộ, từ đó, hỗ trợ cho tiến trình đổi mới mô hình tăng trưởng và cơ cấu lại nền kinh tế của Việt Nam.
• Thứ tư, đối với thu hút đầu tư nước ngoài (FDI): Trong các FTA thế hệ mới đều có các cam kết đối xử công bằng giữa nhà đầu tư trong nước và nhà đầu tư nước ngoài trong việc thành lập, mua lại, mở rộng, điều hành, triển khai, vận hành, kinh doanh. Điều đó sẽ tạo cơ hội cho các nhà đầu tư nước ngoài tiếp cận thị trường Việt Nam nhanh hơn. Các FTA thế hệ mới cũng có các quy định về phát triển bền vững, giúp hạn chế bớt những công nghệ lạc hậu và thúc đẩy phát triển các công nghệ sử dụng nguồn năng lượng tái tạo, thân thiện với môi trường. Những xu hướng này mang lại nhiều lợi ích cho nền kinh tế Việt Nam và cho các doanh nghiệp Việt Nam.

Trong giai đoạn tới, khi các FTA thế hệ mới có hiệu lực, việc dỡ bỏ các biện pháp hạn chế đầu tư và dịch vụ, mở cửa thị trường mua sắm Chính phủ, dịch vụ tài chính… sẽ mở ra cơ hội lớn đối với lĩnh vực đầu tư của Việt Nam.

Với các quy định trong các FTA thế hệ mới, các nhà đầu tư sẽ đầu tư chiều sâu vào thị trường Việt Nam, do đó, chất lượng đầu tư nước ngoài sẽ được cải thiện, tạo động lực cho phát triển nền kinh tế. Ví dụ: EVFTA sẽ thúc đẩy các nhà đầu tư chất lượng cao của EU và các đối tác khác vào Việt Nam. Tính đến nay, các nhà đầu tư EU đã có mặt tại hầu hết các ngành kinh tế quan trọng, tập trung nhiều nhất vào công nghiệp, xây dựng và một số ngành dịch vụ.

3. Cơ hội và thách thức đối với nền kinh tế Việt Nam

3.1. Cơ hội 

Trước bối cảnh nước ta đang đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng như hiện nay, việc gia nhập và kí kết các FTA đã mang lại cho Việt Nam nhiều cơ hội lớn. Thông qua việc mở rộng thị trường xuất khẩu, góp phần nâng cao các mối quan hệ thương mại song phương giữa Việt Nam và các cường quốc trên thế giới lên tầm cao mới, tạo điều kiện cho các doanh nghiệp Việt Nam có cơ hội vượt lên trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Do đó, chúng ta cần hiểu rõ, nắm bắt được các lợi thế tạo ra và tận dụng tốt các cơ hội, từ đó đưa nền kinh tế Việt Nam phát triển mạnh mẽ. Một số cơ hội nổi bật khi Việt Nam gia nhập các FTA thế hệ mới như sau:

• Một là, góp phần phục hồi nền kinh tế cho Việt Nam. Cuộc chiến thương mại Mỹ - Trung Quốc, xung đột Nga - Ukraine và đại dịch Covid-19 trong những năm gần đây đã tác động, gây ảnh hưởng tiêu cực đến nền kinh tế toàn cầu nói chung và nền kinh tế Việt Nam nói riêng. Vào cuối năm 2019, đầu năm 2020, khi thời điểm dịch bệnh Covid-19 bắt đầu bùng phát trên thế giới và Việt Nam, nền kinh tế phải tập trung thực hiện phòng, chống dịch bệnh, các chuyên gia đã dự đoán rằng, tăng trưởng kinh tế trong năm 2020 sẽ không thể đạt được mục tiêu đã đề ra. Tuy nhiên, nhờ có sự kiện Việt Nam đưa EVFTA vào thực thi đã góp phần ngăn chặn nguy cơ khủng hoảng của nền kinh tế Việt Nam thời điểm đó. EVFTA đã đem đến cơ hội cho các doanh nghiệp Việt Nam trong việc mở rộng và đa dạng hóa thị trường, hay nói cách khác EVFTA chính là “phao cứu sinh” cho các doanh nghiệp đang rơi vào tình trạng chuẩn bị phá sản vì phải “đóng băng” hoạt động sản xuất, kinh doanh quá lâu do diễn biến phức tạp của dịch bệnh. Đồng thời, EVFTA cũng góp phần lớn trong việc thúc đẩy sự hồi phục của nền kinh tế Việt Nam và giúp cho tăng trưởng kinh tế đang dần trên đà phục hồi hậu Covid-19. Nghiên cứu của Bộ Kế hoạch và Đầu tư cho thấy, EVFTA giúp kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam sang EU tăng thêm 20% vào năm 2020; dự kiến tăng 42,7% vào năm 2025 và 44,37% vào năm 2030 so với không có Hiệp định. Đồng thời, kim ngạch nhập khẩu từ EU cũng tăng nhưng với tốc độ thấp hơn xuất khẩu, cụ thể là tăng 15,28% vào năm 2020; dự kiến tăng 33,06% vào năm 2025 và 36,7% vào năm 20308. Về mặt vĩ mô, EVFTA góp phần làm GDP của Việt Nam tăng thêm ở mức bình quân dự kiến từ 2,18% - 3,25% (2019 - 2023); 4,57% - 5,30% (2024 - 2028) và 7,07% - 7,72% (2029 - 2033). Ngoài ra, việc gia nhập EVFTA còn góp phần giúp cho các doanh nghiệp Việt Nam và người tiêu dùng có thể tiếp cận được các nguồn hàng hóa, nguyên liệu nhập khẩu tốt, chất lượng từ thị trường EU với một mức giá hợp lí.
• Hai là, tạo điều kiện để cho Việt Nam có thể thay đổi, cải tiến các chính sách và pháp luật sao cho phù hợp với các thông lệ thương mại quốc tế. Các FTA thế hệ mới đặt ra những cam kết sâu, rộng hơn nhiều so với các quy định của WTO. Tuy nhiên, các hiệp định này cũng đã chứng minh được giá trị to lớn của chúng khi đã giúp cho nền kinh tế của Việt Nam chống chọi lại với các ảnh hưởng tiêu cực từ các cuộc chiến thương mại và đại dịch Covid-19, cũng như tạo điều kiện cho nền kinh tế Việt Nam từng bước gia tăng giá trị trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Bên cạnh đó, các FTA thế hệ mới luôn hướng đến xây dựng nên một môi trường cạnh tranh bình đẳng, công bằng, minh bạch thông qua việc thúc đẩy các quốc gia thành viên tái cơ cấu và đổi mới lại các chính sách, pháp luật của quốc gia mình như là các vấn đề về thể chế, kiện toàn bộ máy nhà nước, chính sách pháp luật về sở hữu trí tuệ, vấn đề giới hạn đầu tư của nhà đầu tư nước ngoài9… theo hướng minh bạch, phù hợp hơn với các thông lệ quốc tế. Nhờ những thay đổi này sẽ góp phần giúp cho sản phẩm Việt Nam đủ điều kiện đến gần hơn với thị trường thế giới, tạo cơ hội cho các doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào các thị trường “khó tính” như EU, Mỹ…
• Ba là, giúp thu hút nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI). Các FTA thế hệ mới đều hướng đến tạo ra một thị trường cạnh tranh công bằng, minh bạch, đều có các cam kết về đối xử công bằng giữa các nhà đầu tư trong và ngoài nước trong các hoạt động đầu tư kinh doanh như thành lập doanh nghiệp, mua bán, sáp nhập, mở rộng, kinh doanh, vận hành… Theo đó, đã tạo cơ hội lớn cho các nhà đầu tư nước ngoài có thể mạnh dạn đầu tư vào thị trường tiềm năng như Việt Nam. Việc đó tạo nên nguồn vốn FDI lớn cho sự phát triển cho nền kinh tế, đồng thời cũng góp phần giúp cho Việt Nam tiếp cận được các công nghệ, kĩ thuật hiện đại, hạn chế bớt các công nghệ lạc hậu, thúc đẩy phát triển công nghệ xanh, sử dụng các nguồn năng lượng tái tạo, thân thiện với môi trường. Nhờ các FTA được kí kết, Việt Nam đã thu hút được FDI từ các đối tác có FTA với Việt Nam. Theo đó, trong 139 quốc gia, vùng lãnh thổ có dự án đầu tư còn hiệu lực tại Việt Nam, đứng đầu là những nền kinh tế có quan hệ FTA với Việt Nam như: Hàn Quốc (đứng thứ nhất) với tổng vốn đăng kí trên 70,6 tỉ USD (chiếm 18,4% tổng vốn đầu tư); Nhật Bản (đứng thứ hai) với gần 60,3 tỉ USD (chiếm 15,7% tổng vốn đầu tư); tiếp đến là Singapore, Trung Quốc...

3.2. Thách thức

Bên cạnh những mặt tích cực, việc gia nhập FTA thế hệ mới cũng đem đến không ít thách thức lớn đòi hỏi Việt Nam phải đối mặt và mạnh dạn thay đổi để phát triển cho phù hợp với xu thế chung của thế giới. Một số thách thức đối với nền kinh tế Việt Nam trong bối cảnh gia nhập các FTA thế hệ mới:

• Thứ nhất, thách thức về hoàn thiện thể chế, tạo môi trường cạnh tranh lành mạnh. Quá trình thực hiện các cam kết hội nhập quốc tế đã có những tác động sâu rộng đến nền kinh tế Việt Nam. Công tác xây dựng thể chế, chính sách dần được hoàn thiện, giúp nền kinh tế Việt Nam có những chuyển biến rõ nét. Hội nhập quốc tế góp phần mở rộng thị trường, tăng lợi thế cạnh tranh cho hàng xuất khẩu của Việt Nam so với các nước trong khu vực; qua đó, cơ cấu hàng xuất khẩu đã có chuyển biến về chất.
• Tuy nhiên, so với thông lệ quốc tế, thể chế kinh tế, môi trường đầu tư kinh doanh của Việt Nam còn khoảng cách lớn. Nếu chúng ta không nỗ lực cải cách, hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường thì đây chính là rào cản ngăn dòng vốn đầu tư nước ngoài có chất lượng vào Việt Nam, không nâng được năng lực cạnh tranh của hàng hóa, sản phẩm Việt Nam trong thương mại quốc tế.
• Thứ hai, sức cạnh tranh của nền kinh tế, doanh nghiệp Việt Nam cũng như từng sản phẩm hiện nay còn thấp. Việc cắt giảm thuế nhập khẩu theo lộ trình cam kết dẫn đến các hàng hóa sản xuất trong nước chịu sự cạnh tranh mạnh mẽ từ hàng hóa nhập khẩu, đồng thời các ngành sản xuất trong nước chịu tác động trực tiếp của những biến động trên thị trường hàng hóa quốc tế. Mặt khác, hầu hết các sản phẩm xuất khẩu của Việt Nam chủ yếu là gia công lắp ráp, nguyên phụ liệu đầu vào chủ yếu phải nhập khẩu; Tỷ lệ doanh nghiệp đầu tư sản xuất nguyên phụ liệu thấp, trong khi tỷ lệ nội địa hóa sản phẩm chậm được cải thiện...
• Thứ ba, đối với nhập khẩu, mặc dù việc ký kết FTA với nhiều đối tác song trong ngắn hạn, nhập khẩu của Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào các thị trường truyền thống (như Trung Quốc), do mức độ cam kết thuế sâu cũng như vị trí địa lý thuận lợi sẽ khiến cho vấn đề nhập siêu từ Trung Quốc chưa thể giải quyết dứt điểm. Bên cạnh đó, việc cắt giảm thuế cũng tạo nhiều áp lực đến hoạt động của doanh nghiệp trong nước.
• Thứ tư, có một số vấn đề đặt ra đối với dòng vốn FDI: (i) Đóng góp của FDI trong việc nâng cao năng lực công nghiệp, còn hạn chế; (ii) Mối liên kết giữa khối doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước còn yếu kém; (iii) Các doanh nghiệp FDI chủ yếu hoạt động ở lĩnh vực gia công lắp ráp, thâm dụng lao động và ít có khả năng tạo tác động lan tỏa về mặt công nghệ; (iv) Khung pháp lý và chính sách mở cửa FDI, hội nhập kinh tế quốc tế tuy đã được cải thiện, song vẫn còn nhiều hạn chế trong quản lý, dẫn tới các vấn đề như ô nhiễm môi trường, chuyển giá, trốn thuế…; (iv) Dòng vốn liên thông hơn với quốc tế cũng khiến cho những nguy cơ bất ổn kinh tế vĩ mô gia tăng trong bối cảnh kinh tế thế giới và khu vực có nhiều biến động cũng đặt ra những thách thức trong việc xây dựng và thực thi các chính sách kinh tế vĩ mô.
• Thứ năm, tỷ trọng thu ngân sách nhà nước từ thuế xuất nhập khẩu trên tổng thu ngân sách nhà nước có xu hướng giảm, do thuế suất thuế nhập khẩu ưu đãi và ưu đãi đặc biệt vào lộ trình cắt giảm sâu.
• Thứ sáu, thị trường dịch vụ tài chính trong nước chưa thực sự phát triển. Mở cửa thị trường theo cam kết đã tạo ra áp lực cạnh tranh gay gắt trên cả 3 cấp độ gồm: Cạnh tranh giữa sản phẩm trong nước và sản phẩm nước ngoài; cạnh tranh giữa doanh nghiệp trong nước với doanh nghiệp nước ngoài và cạnh tranh giữa các chính phủ về thể chế và môi trường kinh doanh.
• Thứ bảy, trình độ đội ngũ cán bộ và năng lực của các cơ quan quản lý nhà nước cần tiếp tục tăng cường để đáp ứng yêu cầu quản lý, giám sát thị trường, cải cách thủ tục hành chính, hạn chế gian lận thương mại…

4. Một số giải pháp 

Với đặc điểm là quốc gia đang phát triển, nguồn vốn hỗ trợ cho các doanh nghiệp còn hạn chế, điều kiện về cơ sở hạ tầng còn yếu. Do vậy, để đạt được mục tiêu đề ra, Việt Nam cần tập trung vào các mục tiêu cụ thể để giải quyết hiệu quả các thách thức trọng tâm trong việc thực thi các FTA thế hệ mới. Nhằm tận dụng các cơ hội đang có và khắc phục một số hạn chế, thách thức, qua đó hướng đến thúc đẩy nền kinh tế phục hồi và phát triển theo hướng lâu dài và bền vững thì cần phải tiếp tục nghiên cứu, xem xét thực hiện một số giải pháp sau:

• Một là, doanh nghiệp cần chú trọng vào chất lượng các sản phẩm xuất khẩu và nắm bắt được đầy đủ thông tin về các FTA thế hệ mới. Theo đó, với yêu cầu khắt khe cùng với các tiêu chuẩn cao từ EU, cũng như các nước châu Âu khác thì buộc các doanh nghiệp Việt Nam phải chủ động trong việc tìm hiểu, nắm bắt rõ đầy đủ thông tin, yêu cầu, các quy định nghiêm ngặt về các FTA thế hệ mới, cũng như các quy định về xuất nhập khẩu của các quốc gia đối tác. Đồng thời, cần hỗ trợ các doanh nghiệp trong việc tiếp cận với các tiêu chuẩn khắt khe, các quy định từ các FTA thế hệ mới thông qua các buổi hội thảo, tọa đàm, báo cáo, hướng dẫn các doanh nghiệp để các doanh nghiệp có thể nắm rõ, áp dụng linh hoạt, trung thực các quy định và tự tin khi giao kết các hợp đồng với các đối tác đến từ các thị trường khắt khe. Bên cạnh đó, cũng cần đa dạng hóa các thị trường nhập khẩu nguyên liệu sản xuất, cần chú trọng vào chất lượng sản phẩm phù hợp với các tiêu chuẩn từ các nước đối tác. Hạn chế việc sản xuất ồ ạt, không nên chỉ quan tâm về mặt doanh thu, số lượng mà dẫn đến chất lượng không đạt chuẩn. Có như vậy, hàng hóa, sản phẩm của Việt Nam mới có thể vươn ra thế giới, thỏa mãn các tiêu chuẩn về chất lượng của thị trường quốc tế, xây dựng nên giá trị trong chuỗi cung ứng toàn cầu.
• Hai là, cần tiếp tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, các chính sách, tạo ra một môi trường kinh doanh lành mạnh, minh bạch nhằm thực hiện tốt các cam kết khi gia nhập các FTA thế hệ mới. Tuy nhiên, việc cải cách các thể chế chính trị, sửa đổi, bổ sung các văn bản quy phạm pháp luật hiện hành cần phải đảm bảo tính đồng bộ, không tạo ra các xung đột pháp lí và mâu thuẫn với chính sách, có hiệu quả và duy trì ổn định môi trường đầu tư, kinh doanh, tạo ra một môi trường kinh doanh công bằng, minh bạch, hạn chế ảnh hưởng đến lợi ích của các doanh nghiệp đang hoạt động, cũng như các nhà đầu tư mới trong và ngoài nước. Bên cạnh đó, cũng phải tăng cường năng lực của các cơ quan quản lí nhà nước, các cơ quan thực thi, đặc biệt là hải quan và ngành tòa án là những người có năng lực chuyên môn cao và được trang bị những kĩ năng cần thiết về thông tin các quy định FTA thế hệ mới, các điều kiện, tiêu chuẩn, thông lệ quốc tế… Có như vậy, mới có thể tận dụng được thời cơ của các FTA thế hệ mới, từ đó thúc đẩy và nâng tầm giá trị nền kinh tế Việt Nam trên thị trường quốc tế.
• Ba là, cần nâng cao năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp Việt Nam tại thị trường trong và ngoài nước. Theo đó, đối với thị trường trong nước, Nhà nước cần có chính sách hỗ trợ các doanh nghiệp trong nước trong những lĩnh vực trọng yếu đang bị gây sức ép cạnh tranh bởi hàng hóa nhập khẩu bên ngoài. Đồng thời, các doanh nghiệp trong nước cũng cần đổi mới quy trình sản xuất, chú trọng vào chất lượng sản phẩm, nâng cao năng suất lao động, các vấn đề về môi trường, hạn chế nhập khẩu nguyên liệu từ nước ngoài. Bên cạnh đó, cần đa dạng hóa các thị trường xuất khẩu của Việt Nam, không nên chỉ thu hẹp trong phạm vi các nước khu vực, cần vươn ra thị trường tiềm năng ở châu Âu. Hạn chế việc tổng giá trị xuất khẩu bị chiếm phần lớn quá nhiều bởi một quốc gia nhất định, bởi nó sẽ đem đến những rủi ro rất lớn khi hiện nay tình hình kinh tế, chính trị trên thế giới đang rơi vào tình trạng bất ổn, các cuộc xung đột, chiến tranh thương mại có thể ảnh hưởng lớn đến nền kinh tế Việt Nam./.

Lê Anh Tú

Phòng Thông tin và xúc tiến thương mại - VIOIT